Η σπάνια εικόνα του Αγίου Γρηγορίου Επισκόπου Νεοκαισαρείας στην Άρτα

~Η περιγραφή της εικόνας είναι από το βιβλίο «Εικόνες της Άρτας» Βαρβάρας Παπαδοπούλου και Αγλαΐας Τσιάρα 2008.

Η εικόνα διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Μια κάθετη ρωγμή υπάρχει πάνω αριστερά και ελάχιστες απολεπίσεις περιμετρικά.

Ο άγιος Γρηγόριος εικονίζεται στο κέντρο της παράστασης, με την επιγραφή: Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ. Ευλογεί με το δεξί του χέρι και με το αριστερό κρατάει υψωμένο ανοιχτό ευαγγέλιο με την ακόλουθη επιγραφή: ΕΙΠΕΝ Ο  ΚΥΡΙΟΣ Ο ΑΚΟΥΩΝ ΥΜΩΝ ΕΜΟΥ ΑΚΟΥΕΙ Κ[ΑΙ] Ο ΑΘΕΤΩΝ ΥΜΑΣ ΕΜΕ ΑΘΕΤΕΙ.

Φοράει γκριζωτό χιτώνα με περίτεχνα επιμάνικα, καθώς και επιτραχήλιο και επιγονάτιο που φέρουν παραστάσεις του Χριστού και τεσσάρων προφητών σε μονοχρωμία. Το εντυπωσιακό πολυσταύριο φαιλόνιο, σε κόκκινο και χρυσό, πέφτει πλούσιο πάνω στο σώμα του και πάνω από αυτό διπλώνεται το ένσταυρο ωμοφόριο. Έχει ψηλό ρυτιδιασμένο μέτωπο, σμιχτά φρύδια και σκαμμένα μήλα, που δίνουν στο πρόσωπο στοχαστική έκφραση. Τα ασκητικά χαρακτηριστικά του τονίζονται από λιγοστά φώτα και, σύμφωνα με την καθιερωμένη απεικόνιση του, έχει κοντή κόμη και μακριά γενειάδα. Ο ρόνος είναι απλός, με υποπόδιο, χωρίς ερεισίνωτο και κοσμείται με χρυσοκοντυλιές. Επίσης, φέρει την παράσταση δύο προφητών σε μονοχρωμία, παρόμοιων με εκείνους του επιτραχηλίου.

Πάνω από τον άγιο, οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ κρατούν ένα τρικέρι και κλειστό ευαγγέλιο, αντίστοιχα, και μια ταινία με την επιγραφή: Μία τριας τελεία Δόξη και αγιότητι και βασιλεία μη μεριζομένη μηδέ απαλλο(τριούμενη).

Ο άγιος πλαισιώνεται από δώδεκα σκηνές του βίου του, οι οποίες παρατίθενται σε σωστή χρονολογικά η σειρά. Ξεκινούν από την επάνω αριστερή γωνία και συνεχίζουν δεξιόστροφα, συνοδευόμενες από επιγραφές με κόκκινα γράμματα.

«Η ΔΙΑΒΟΛΙΚΗ ΤΑΡΑΧΗ ΜΙΑ ΓΥΝΕΚΟΣ ΔΙΑ ΤΗ[Ν] ΕCΧΡΑΝ ΚΑΙ ΑΔΙΚΟΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΑΝ.»

Ο άγιος εικονίζεται στο κέντρο, προσευχόμενος, στρέφοντας την πλάτη του στην γυναίκα που τον συκοφαντεί. Οι άλλες μορφές είναι πιθανόν οι δόλιοι συμφοιτητές του που παρακίνησαν τη γυναίκα ή το πλήθος που παρακολουθεί. Τη σκηνή πλαισιώνουν περίτεχνα απεικονήματα από τα οποία προβάλλεται το δεξιό, που είναι τοξωτό, με ιωνικό προστώο.

«ΤΩΝ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ ΤΗΝ ΣΑΥΤΩ (;) ΕΚ ΤΗΣ ΘΕ[ΟΤΟΚ]ΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΟΥ.»

Πρόκειται για ένα όραμα που βλέπει ο άγιος καθώς είναι ανακεκλιμενος. Ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο οποίος συνέγραψε και του παρέδωσε τη διδασκαλία σχετικά με το Μυστήριο της Αγίας Τριάδας, εικονίζεται πίσω του ακουμπώντας τον πατρικά στους ώμους. Πλάι του η Παναγία τον ακουμπάει προστατευτικά στον ώμο και στρέφεται δεόμενη προς την απεικονιζόμενη Αγία Τριάδα. Χαμηλότερα εικονίζεται ιπτάμενη αγγελική μορφή που απευθύνεται στον άγιο. Το σκηνικό βάθος αποτελείται από την είσοδο ενός μαρμάρινου οικοδομήματος που κοσμείται με ένα βαρύ πολύτιμο ύφασμα. Στο βάθος αριστερά διακρίνεται σε μικρογραφία η πόλη.

«ΤΗΣ ΑΔΙΚΟΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΟΥΣΗΣ ΓΥΝΕΚΟΣ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ.»

Πρόκειται για την απαλλαγή από το δαιμόνιο της αναφερόμενης πιο πάνω γυναίκας, που δαιμονίστηκε επειδή τον συκοφάντησε. Ο άγιος στέκει στο κέντρο κρατώντας ευαγγέλιο. Αριστερά του, μικρός όμιλος στρατιωτών και στα δεξιά η γυναίκα γονατισμένη και άλλες μορφές. Η σκηνή περιβάλλεται από πλούσιο φυσικό τοπίο και στο βάθος διακρίνεται παραθαλάσσια πόλη.

«Η ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ.»

Εικονίζεται η χειροτονία του αγίου από τον Αρχιεπίσκοπο Φαίδιμο, ο οποίος ευλογεί τον άγιο που είναι γονατιστός. Πάνω από τη κεφαλή του το περιστέρι συμβολίζει την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Ακολουθεί ένας νεαρός, αγένειος διάκονος με οράριο που φέρει την επιγραφή «άγιος, άγιος, άγιος’ και ομάδα ώριμων ανδρών, πιθανόν ιερέων. Η χειροτονία τελείται μπροστά από το ιερό, όπου διακρίνεται το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας.

«Η ΜΕΤΑΘΕΣΙΣ ΜΕΓΙΣΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΔΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΡΟΣΕΥΧΩΝ.»

Ο άγιος εικονίζεται προσευχόμενος να μετακινηθεί ο λίθος για την απόδειξη της παντοδυναμίας του Θεού, μετά από πρόκληση του νεωκόρου του ειδωλολατρικού ναού. Τον άγιο πλαισιώνουν διάφοροι κάτοικοι, που βλέπουν και θαυμάζουν το γεγονός. Στο βάθος απλώνεται η πόλη, σε μονοχρωμία. Το τοπίο είναι βραχώδες, με ελάχιστη βλάστηση.

«ΕΚ ΤΟΥ ΔΟΛΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΔΙΟΚΕΙ ΤΑ ΔΑΙΜΟΝΙΑ.»

Ο άγιος εκδιώκει με προσευχή το δαιμόνιο από ειδωλολατρικό ναό και περιστοιχίζεται από μάρτυρες του θαύματος. Ο χώρος θυμίζει εσωτερικό γοτθικού ναού και το άγαλμα του δαιμονίου αποδίδεται ως άγαλμα αρχαίας θεότητας.

«ΠΡΟΣΚΑΛΕΙ ΔΙΑ ΤΟΥ ΣΙΜΕΙΟ[ΥΜ;] ΕΝΟΥ ΛΟΓΟΥ ΤΟΝ ΟΡΓΙΖΟΝΤΑ ΥΠΗΡΕΤ[ΗΝ] ΤΟΥ ΝΕΟΚΟΡΟΥ ΕΞ ΑΠΙΣΤΙΑΣ ΕΙΣ ΠΙΣΤΙΝ.»

Η επιγραφή στην ταινία πάνω από τον άγιο, «Ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΤΩ ΣΑΤΑΝΑ ΕΙΣΕΛΘΕ», δείχνει ότι πρόκειται για τη συνέχεια του παραπάνω θαύματος, όπου ο άγιος προστάζει το δαιμόνιο να εισέλθει στον ναό για να αποδείξει την ανωτερότητα του χριστιανικού Θεού έναντι των ειδώλων. Δεξιά εικονίζεται η δήλωση αφοσίωσης του νεωκόρου προς τον άγιο. Η σκηνή εκτυλίσσεται στο προστώο του ειδωλολατρικού ναού.

«ΕΙΡΗΝΟΠΟΙΕΙ ΑΥΤΑΔΕΛΦΟΥΣ ΔΙΑ ΛΙΜΝΗΝ ΑΛΛΗΛΟΜΑΧΟΜΕΝΟΥΣ.»

Ο άγιος εικονίζεται ανάμεσα στους δύο φιλονικούντες αδελφούς, οι οποίοι είναι έτοιμοι να πολεμήσουν για τη κληρονομιά της λίμνης που διακρίνεται στο πλάι.

«ΕΦΙΤΥΜΕΝΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΡΑΒΔΟΣ ΕΠΙ ΤΟΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΚΙΝΥΜΕΝΟΣ (;).»

Ο άγιος θέτει όριο στο ορμητικό πέρασμα του ποταμού Λύκου, που συμπαρασύρει δέντρα, φυτεύοντας τη ράβδο του στο χείλος του ποταμού. Πίσω του το κατάπληκτο πλήθος παρακολουθεί και, στο βάθος, η πόλη σε μονοχρωμία.

«ΑΛΙΘΕΙΝΩ ΘΑΝΑΤΩ ΤΟΥ ΕΥΡΕΟΥ Τ[ΗΝ] ΑΠΙΣΤΙΑΝ ΤΙΜΟΡΑ.»

Ο άγιος προσεύχεται για τον υποτιθέμενο νεκρό Εβραίο που θέλησε μαζί με ένα φίλο του να τον εξαπατήσει, αλλά η θεία δίκη επέτρεψε να πεθάνει πραγματικά. Η θεία φώτιση συμβολίζεται με μια δέσμη φωτός που κατέρχεται. Η σκηνή συμπληρώνεται από δύο οικοδομήματα τα οποία, αντίθετα από τα περισσότερα που προηγήθηκαν, παραπέμπουν στα βυζαντινά πρότυπα.

«ΕΛΕΥΘΕΡΩΝΕΙ ΠΟΛΙΝ ΕΚ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΙΚΟΥ. «

Ένα ακόμη θαύμα του αγίου, που προσεύχεται για τη σωτηρία των κατοίκων από μια θανατηφόρα ασθένεια. Οι κάτοικοι εικονίζονται γονατιστοί μπροστά του και δύο μορφές είναι πιθανόν ασθενείς. Η πόλη με τα μεγαλόπρεπα κτίρια παριστάνεται σταθερά στο βάθος της παράστασης.

«Η ΚΟΙΜΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ.»

Η τελευταία σκηνή εικονίζει την κοίμηση του αγίου, ο οποίος είναι ξαπλωμένος σε κλίνη φορώντας την αρχιερατική του στολή και πλαισιώνεται από διάφορες μορφές. Στο κέντρο ο αρχιεπίσκοπος Φαίδιμος, ο οποίος κρατάει ταινία με την επιγραφή: ΔΕΥΤΕ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΝ ΑΣΠΑΣΜΟΝ ΔΟ. Πάνω, μέσα σε νέφη, δύο άγγελοι βαστούν ένα σπαργανωμένο βρέφος που συμβολίζει την ψυχή του αγίου. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε εξώστη οικοδομήματος και στο βάθος διακρίνεται το φυσικό τοπίο και η πόλη.

Η παράσταση του αγίου Γρηγορίου διατηρεί την παραδοσιακή βυζαντινή ιερατικότητα, ενώ οι μορφές των επεισοδίων πλάθονται πιο φυσιοκρατικά. Παριστάνονται με μεγαλύτερη ελευθερία και τα ενδύματα τους αποδίδονται πλούσια, με ανεμιζόμενα άκρα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το φυσικό και αρχιτεκτονικό περιβάλλον, που ζωγραφίζεται άλλοτε συμβατικά και άλλοτε φυσιοκρατικά.

Η εικόνα είναι έργο του μεγάλου κρητικού αγιογράφου Θεόδωρου Πουλάκη, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει κάτω από το θρόνο του αγίου, η οποία αναφέρει: ΠΟΙΗΜΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΠΟΥΛΑΚΗ. Χρονολογία δεν υπάρχει, αλλά τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της εικόνας συνηγορούν στη χρονολόγηση της στο τρίτο τέταρτο του 17ου αιώνα. Ενδεικτικό του ιδιαίτερου χρωστήρα του Πουλάκη είναι τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, με το ψηλό μέτωπο, τη μικρή μύτη και τα βαριά βλέφαρα με τις έντονες σκιές.

Η εικόνα παρουσιάζει συγγένεια με άλλες γνωστές εικόνες του Πουλάκη, που έχουν ως θέμα τον ένθρονο άγιο Νικόλαο, όπως μια εικόνα στην Κέρκυρα, μια δεύτερη στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και μια Τρίτη στη συλλογή Αβέρωφ στο Μέτσοβο.

Στις εικόνες αυτές επαναλαμβάνεται αυτούσιος ο τύπος του αγίου και πολλά επιμέρους στοιχεία, που είναι πανομοιότυπα με αυτά της εικόνας μας. Επίσης επαναλαμβάνεται η ίδια εκλεκτική διάθεση σε ότι αφορά στα δυτικά δάνεια, δεδομένης της εξοικείωσης του Πουλάκη με τις γερμανικές και τις φλαμανδικές χαλκογραφίες.

Στην εικόνα διαπιστώνεται κυρίως η χρήση προτύπων από χαλκογραφίες του jean Sadeler, όπως φαίνεται στη στάση του αγίου στην Τρίτη σκηνή, στο περίτεχνο αρχιτεκτόνημα της έκτης σκηνής και στους δύο αντίπαλους αδελφούς και τη μορφή που πίνει νερό, της όγδοης σκηνής.

Η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Θαυματουργού τιμάται την 17η Νοεμβρίου.

Η εικόνα του αγίου Γρηγορίου φυλάσσεται σήμερα στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Δημητρίου Άρτας, αλλά, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες προέρχεται από τον παλαιό Μητροπολιτικό Ναό Tης του Θεού Σοφίας.

Απολυτίκιο

«Ἐν προσευχαῖς γρηγορῶν, ταῖς τῶν θαυμάτων ἐργασίαις ἐγκαρτερῶν, ἐπωνυμίαν ἐκτήσω τὰ κατορθώματα, ἀλλὰ πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, Πάτερ Γρηγόριε, φωτίσαι τὰς ψυχὰς ἡμῶν, μὴ ποτὲ ὑπνώσωμεν, ἐν ἁμαρτίαις εἰς θάνατον».

Από τη σελίδα: «https://www.despotato.eu/»